MAPA OBIEKTÓW GEOTURYSTYCZNYCH NA TERENIE PROJEKTOWANEGO TURNICKIEGO PARKU NARODOWEGO

Obszar projektowanego Turnickiego Parku Narodowego wyróżnia się niepowtarzalnymi walorami przyrody nieożywionej, wyjątkową wartością geologiczną, a także dużym urozmaiceniem krajobrazu.

Gdyby powołano Park do życia, byłby on jedynym parkiem narodowym w Polsce, który reprezentowałby obszar brzeżnych Karpat fliszowych oraz krainę pogórzy. Spośród występujących tam zbiorowisk fitosocjologicznych na szczególną uwagę zasługują rozległe zbiorowiska leśne zajmujące około 85% powierzchni TuPN. Zdominowane są one przez żyzne siedliska grądowe oraz buczynę karpacką współwystępującą ze starodrzewami jodłowymi o cechach zbliżonych do lasów puszczańskich. Zbiorowiska te stanowią zarówno ostoje, jak i korytarze ekologiczne dla rzadkich i ginących gatunków rodzimej fauny.

O docenieniu walorów przyrody ożywionej Parku świadczą liczne prace naukowe, m.in.: praca P. Wolańskiego i innych pt. “Różnorodność florystyczna oraz walory krajobrazowe muraw kserotermicznych na Pogórzu Przemyskim”. Natomiast mało kto zdaje sobie sprawę z wartości geologicznej obszaru. Walory te zostały dostrzeżone i wypunktowane przez śp. Prof. Janusza Kotlarczyka – jednego z najwybitniejszych geologów pracujących w Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie i jednego z inicjatorów utworzenia TuPN. Kotlarczyk w rozdziale swojego autorstwa pt. „Budowa geologiczna, rzeźba i krajobraz” znajdującym się w pracy pod red. Boćkowskiego pt. „Projektowany Turnicki Park Narodowy. Stan walorów przyrodniczych – 35 lat od pierwszego projektu parku narodowego na Pogórzu Karpackim’’ podkreślał unikatowość obszaru: “W granicach PPN [planowanego Turnickiego Parku Narodowego] znajdą się bez mała pełne profile osadów jednostek: skolskiej i borysławskopokuckiej, pozwalające śledzić mechanizmy sedymentacji we wszystkich środowiskach występujących w przykontynentalnej rynnie oceanicznej i w całym okresie trwania tego basenu, co stanowi unikatowy walor Parku. (…) Oprócz tego urozmaicenia tektoniki w dużej skali na terenie PPN [Planowanego Turnickiego Parku Narodowego] znajdą się wyjątkowe przejawy tektoniki, jak strefy nasunięć, czy tektoglify”. Prof. Janusz Kotlarczyk wyróżnił co najmniej 70 obiektów przyrody nieożywionej podzielonych na trzy klasy.

Proponujemy wyznaczenie 10 punktów geoturystycznych na terenie projektowanego Turnickiego Parku Narodowego. Chcielibyśmy zwrócić uwagę społeczeństwa oraz społeczności lokalnej i osób decyzyjnych na walory geoturystyczne tego obszaru, a także przekazać wiedzę w zakresie występujących tam form i zjawisk geologicznych.

1. Taras widokowy w Cisowej

Taras położony jest przy trasie Przemyśl-Sanok. Z punktu widokowego rozpościera się panorama na Kopystańkę (541 m n.p.m.), najbardziej widokowy szczyt Pogórza Przemyskiego i Dolinę Cisowej. Szczyt ten zbudowany jest ze skał serii skolskiej, powstałych w późnej kredzie i na przełomie kredy i paleocenu. Zaliczają się one do formacji z Ropianki i reprezentowane są głównie przez cienkoławicowe i średnioławicowe piaskowce, łupki oraz margle, w tym margle fukoidowe. Przy obiekcie znajduje się leśny zegar słoneczny oraz tablice informacyjne o żyjących w okolicy gatunkach zwierząt. Drewniany taras stanowi początek ścieżki przyrodniczej „Dolina Cisowej”. Trasa ma długość ok. 3,5 km i biegnie przez łąki, które są koszone raz w roku w ramach ochrony ptaków. Na ścieżce znajduje się 6 przystanków z tablicami informacyjnymi.

2. Rezerwat Przyrody Krępak

Chroniony o powierzchni 138 hektarów przecina szosa prowadząca na południe do Sanoka i Krosna. 11 tablic edukacyjnych na obszarze rezerwatu pozwala poznać szereg rzadkich i chronionych gatunków roślin i zwierząt. W rezerwacie odsłaniają się warstwy menilitowe (wieku oligoceńskiego – 34 do 23 mln lat temu), których charakterystycznym składnikiem są ciemne, czarno-brunatnawe, krzemionkowo-ilaste łupki bitumiczne. Nazwa pochodzi od występującego w skale i nadającego jej ciemny kolor menilitu, który jest jedną z odmian opalu.

Łupki warstw menilitowych to najważniejsze skały macierzyste dla karpackich złóż ropy naftowej i gazu ziemnego, ponieważ powstawały w specyficznych warunkach – na niedotlenionym dnie morza gromadziła się duża ilość nie ulegającej rozkładowi materii organicznej. W łupkach menilitowych występują niezwykle cenne stanowiska z fauną ryb (fragmenty szkieletów, łuski).

Na terenie rezerwatu odsłaniają się szarobeżowe piaskowce zwane kliwskimi. Piaskowce te to jedne z karpackich skał zbiornikowych dla ropy naftowej, czyli porowatych skał, do których migrują węglowodory wyciskane ze skał macierzystych. Liczne, ale trudno dostępne są odsłonięcia w potokach płynących przez rezerwat. Łatwo dostępnym osłonięciem jest natomiast stanowisko zaznaczone ma Google Maps jako „Skarpa”. Dominują tu ciemne bitumiczne łupki menilitowe, barwy ciemnoszarej, czekoladowobrązowej lub grafitowej. Są one dość twarde, ale silnie rozsypliwe, rozpadają się na cienkie płytki i jeszcze cieńsze od nich kartki. Przeławicane są jaśniejszymi piaskowcami występującymi w ławicach o miąższości 5 do 15 cm. Łupki pokryte są żółtymi nalotami wtórnych minerałów powstających wskutek wietrzenia.  Widoczne tu warstwy są silnie pofałdowane i sinusoidalnie powyginane. Przyglądając się łupkom tworzącym osypisko u podnóża skarpy dość łatwo można znaleźć mniejsze lub większe szczątki oligoceńskich ryb (łuski, fragmenty szkieletów), a przy odrobinie szczęścia nawet w miarę kompletne szkielety. Ichtiofauna warstw menilitowych, jak również młodszych od nich warstw krośnieńskich, była szczegółowo badana i pozwoliła na dokładne datowanie tych warstw i wydzielenie zespołów ichtiofaunistycznych charakterystycznych dla różnych paleośrodowisk morskich.

3. Diatomity z Leszczawki – kamieniołom Kuźmina

Niedaleko drogi krajowej 28 w Leszczawce znajduje się nieczynny kamieniołom, wielkości 35 na 70 m i wysokości ścian dochodzącej do 8 m. Występuje tutaj rzadko spotykany we fliszu karpackim rodzaj skał – diatomity i łupki diatomitowe. Są to zwięzłe, porowate skały krzemionkowe o różnej twardości. Ich nazwa pochodzi od ich głównego składnika, którym są krzemionkowe pancerzyki jednokomórkowych glonów – okrzemek (Diatomophyceae). 

W kamieniołomie Kuźma można zaobserwować grubołupliwe, twarde diatomity barwy od jasnokremowej do kawy z mlekiem, często rdzawo wietrzejące. Występują też nieliczne przeławicenia rogowców i łupków brunatnych.  Zachodnia część odsłonięcia prawdopodobnie reprezentuje podmorskie osuwisko.

Diatomity, podobnie jak ich niezwięzły odpowiednik – ziemia okrzemkowa – to skały maje cały szereg zastosowań przemysłowych. Używane są między innymi jako absorbent, środek filtrujący, odwadniający, izolujący czy materiał ogniotrwały.

 

Ten nieczynny kamieniołom to najlepsze istniejące odsłonięcie poziomu diatomitowego, charakterystycznego dla najwyższej części warstw krośnieńskich, czyli najmłodszego (wieku późny oligocen – wczesny miocen) wydzielenia serii skolskiej. Niestety stan odsłonięcia pogarsza się wskutek wietrzenia i zarastania.

4. Dolina Wiaru w Trójcy

Rzeka Wiar bierze swój początek na stromych stokach Barańcowej w paśmie Gór Sanocko-Turczańskich. Dalej opływa Pogórze Przemyskie, wpływa na terytorium Ukrainy, by ostatecznie ujść do Sanu. Rzeka zawdzięcza nazwę swej nieokiełznanej naturze. Z ukraińskiego Wihor oznacza bowiem kręty, rwący. A takich fragmentów na odcinku ponad 70 km jej przepływu nie brakuje. Każdego roku rzeka Wiar uwodzi swą dzikością kajakarzy, obserwatorów przyrody i miłośników przygody.

 

W sięgających nawet 15 metrów ścianach rzeki często odsłaniają się utworu fliszu karpackiego. Jedno z bardziej malowniczych osłonięć znajduje się w korycie potoku Wiar między miejscowością Trójca na południu i Łodzianka Dolna na północy. Ponad powierzchnię wody wystaje tu kilka ławic piaskowców o miąższości około 20 cm. Zapadają one bardzo stromo, pod kątem ok. 60 stopni, a przy tym przeciwnie do biegu rzeki, przez co wartkie wody Wiaru rozbijają się o skały i szum rzeki wzmaga się w tej okolicy. Te twarde, na świeżym przełamie jasnoniebieskie, średnioziarniste piaskowce wapniste reprezentują formację z Ropianki i powstały na przełomie kredy i paleogenu.

5. Wodospad im. Leszka Bernackiego

 

Ukryty w lesie wodospad znajdujący się między Makową a Rybotyczami. Dojdziemy do niego wchodząc z drogi do lasu i podążając około 5 minut za dźwiękiem szumu wody. Główny wodospad ma wysokość 2.5 m, a powyżej niego znajdują się jeszcze mniejsze kaskady. Potok spływa po stopniach utworzonych przez twarde, na świeżym przełamie niebieskawe, drobnoziarniste, wapniste piaskowce zaliczane do formacji z Ropianki i wiekowo reprezentujące przełom kredy i paleogenu. Ławice piaskowców mają miąższość 10 do 30 cm i zalegają prawie płasko tworząc stopnie skalne. Pomiędzy ławicami piaskowców znajdują się cienkie (do 10 cm) warstwy mniej odpornych łupków.

7. Flisz węglanowy w Huwnikach

Naturalne odsłonięcie utworzone przez erozję rzeczną na zboczu góry Ubocz. Rzeka Wiar utworzyła tu serię odsłonięć na długości ok. 140 m, których wysokość sięga do 15 m. Odsłaniają się tu cienkie, naprzemienne warstwy margli, zielonkawych łupków marglistych, łupków mułowcowych i drobnoziarnistych laminowanych piaskowców. Sekwencja ta łagodnie zapada ku zachodowi. Dla występujących tu margli charakterystyczna jest obecność fukoidów – ciemnych cętek lub smug na tle beżowej skały. Są to bioturbacje, czyli ślady działalności organizmów żerujących w bogatym w materię organiczną osadzie. Oprócz twardych margli z fukoidami zaobserwować można też szarawe margle bardziej miękkie i łupkowate, uboższe w węglan wapnia, a bogatsze w minerały ilaste.

Skały te to tak zwane margle fukoidowe z Kropiwnika wieku późna kreda (70–80 mln lat), należące do formacji z Ropianki, będącej jednym z najważniejszych wydzieleń jednostki skolskiej.

Miejsce to jest jedną z atrakcji szlaku Geo-Karpaty oraz miejscem ukrycia skrytki Geocaching. Miejsce znane jest również jako „Margle fukoidowe w Huwnikach” i stanowi objęte ochroną prawną stanowisko dokumentacyjne.

8. Skałka Dubnik w Nowych Sadach

 

Skałka o długości ok. 60 m oraz szerokości ok. 10 m znajduje się na lewym brzegu rzeki Wiar w miejscowości Nowe Sady przy głównej drodze pomiędzy Sierakoścami, a Huwnikami. Ta naturalna wychodnia przypominająca kształtem stromy, skalisty cypel jest częścią południowego stoku Góry Oliwnej (373,8 m n.p.m). Skałka Dubnik zbudowana jest ze zlepieńców wczesnego miocenu, z niższej części formacji stebnickiej nazywanej zlepieńcami z Dubnika, które są przeławicone piaskowcami i łupkami mułowcowymi. Warstwy skalne budujące obiekt stromo zapadają ku zachodowi. Otoczaki, które tworzą szkielet ziarnowy zlepieńca powstały ze skał budujących brzeg morza dolnomioceńskiego. Ich średnica może dochodzić nawet do 20 cm. Co ciekawe otoczaki pochodzą niemal wyłącznie z materiału pozakarpackiego. Na skałce występuje wyjątkowa i bardzo interesująca roślinność kserotermiczna. Znajduje się tu stanowisko rzadkiego i chronionego dzwonka syberyjskiego.

9. Szlak Turystyczny im. I. Łukasiewicza w Arłamowie

 

Szlak powstał w dwusetną rocznicę urodzin Ignacego Łukasiewicza – wynalazcy lampy naftowej i założyciela pierwszej na świecie kopalni ropy naftowej zlokalizowanej w Bóbrce k. Krosna. Za sprawą interesujących tablic informacyjnych zlokalizowanych na trasie turyści mogą poznać tę niezwykłą postać, zagłębić się w największe tajemnice związane z wydobyciem ropy naftowej, dowiedzieć się czym jest kiwon i gdzie w Polsce mogą zobaczyć najstarszą uliczną latarnię naftową. Wędrówka szlakiem to również niepowtarzalna okazja do odwiedzenia śladów przeszłości po dawnych rafineriach naftowych w czasach, gdy podkarpacie przypominało dziki Teksas.

10. Arłamów punkt widokowy

 

Arłamów podobnie jak Bieszczady ma swoje połoniny. Rozpościerają się z nich widoki zapierające dech w piersiach. Od pofalowanych pól, po malownicze, okoliczne wzniesienia z górującą nad okolicą Turnicą (598 m n.p.m.). Turnicę, dobrze widoczną z punktu widokowego, budują głównie piaskowce i łupki najwyższej części formacji z Ropianki (seria skolska), wiekowo reprezentujące przełom kredy i paleogenu.