Wstęp
Kraków to miasto pełne historii. Zamek na wzgórzu wawelskim stanowił siedzibę królów polskich od połowy XI do początku XVII wieku. Już w X wieku powstawały w mieście pierwsze budowle murowane – kościoły, bazyliki, katedry i zamki. Do tego celu potrzebny był budulec. Współcześnie powszechne jest sprowadzanie go nierzadko z odległych miejsc, ale wieki temu, przy znacznie ograniczonych możliwościach transportu, najczęściej sięgano po to, co najbliżej.
Kraków znajduje się na styku trzech jednostek geologicznych: monokliny śląsko-krakowskiej, niecki miechowskiej oraz zapadliska przedkarpackiego i zewnętrznych Karpat fliszowych (Rajchel, J., 2004., za Znosko 1966). Dzięki temu Kraków miał dobry dostęp do zróżnicowanych surowców kamiennych. Najpowszechniejszym budulcem są wapienie jurajskie, z których zbudowane są zręby tektoniczne (wzniesienia) w mieście i jego okolicach. Wiele mniejszych i większych, starych, nieczynnych już kamieniołomów, z których pozyskiwano materiał do budowy kamienic czy kościołów widocznych w panoramie Krakowa, zlokalizowanych jest w obrębie dzisiejszych granic miasta, a nawet w niewielkich odległościach od jego centrum.
Kilka słów o geologii
Rejon krakowski obejmuje część monokliny śląsko-krakowskiej, która stanowi młodsze piętro strukturalne spoczywające niezgodnie na starszym paleozoicznym piętrze fałdowo-blokowym. W głębokim podłożu mamy do czynienia ze strefą Kraków-Lubliniec nazywaną inaczej strefą Kraków-Hamburg. Stanowi ona strefę kontaktu bloku małopolskiego i bloku górnośląskiego, które w przeszłości geologicznej stanowiły odrębne mikrokontynenty, tzw. terrany (Żaba, 1999; Buła, 2000).
Skały paleozoiczne na tym obszarze reprezentowane są przez dewon i karbon. Starsze osady piętra permo-mezozoicznego, czyli perm i trias, zachowane są tylko lokalnie w formie płatów podścielających jurę. Na paleozoicznym piętrze niezgodnie zalegają osady jury środkowej, reprezentowane przez utwory transgresywne (Giżejewska, Wieczorek, 1977): na początku lądowe piaski i piaskowce, potem deponowane już w strefie płytkiego morza piaski i piaskowce wapniste, wapienie piaszczyste oraz stromatolity. Wiekowo skały te zaliczane są do keloweju, jednak starsza ich część może należeć do batonu (Gradziński et al. 2008).
W oksfordzie (jura górna) na obszarze podkrakowskim znajdowało się płytkie, ciepłe morze epikontynentalne, stanowiące północny szelf Oceanu Tetydy (Gradziński et al. 2008). Z osadów, które były w nim deponowane, utworzył się kompleks o miąższości wynoszącej na omawianym obszarze około 250 m. Tradycyjne wyróżniane są trzy facje wapieni oksfordu: wapienie skaliste, wapienie uławicone z krzemieniami i wapienie płytowe (Dżułyński, 1952).
Morze epikontynentalne to środowisko idealne do rozwoju organizmów. W tym okresie to gąbki stanowiły najważniejsze organizmy rafotwórcze. W wyniku wzrostu ciał gąbek jedna na drugiej oraz przy współudziale cyjanobakterii tworzyły się budowle rafowe mikrobialno-gąbkowe (tzw. biohermy). Skalcyfikowane ciała gąbek krzemionkowych w pozycji przyżyciowej wraz ze strukturami bakteryjno-mikrobialnymi (tzw. mikrobialitami) utworzyły budowle rafowe (biohermalne), które obecnie zachowały się w postaci bardziej odpornych skał, tworzących wyniesienia na obszarze krakowskim (Dżułyński 1952; Matyszkiewicz 1997). Skały te stanowią fację wapieni skalistych. Wapienie te charakteryzują się brakiem uławicenia, lub bardzo grubymi ławicami z niewyraźnymi fugami międzyławicowymi, interpretowanymi przez Krajewskiego (2000) jako przerwy we wzroście bioherm. Ze względu na te cechy są one najbardziej odporne na wietrzenie i erozję ze wszystkich facji. Wapienie skaliste zbudowane są w różnych proporcjach z gąbek oraz mikrobialitów i w zależności od tego, co dominuje, przejawia się to innymi strukturami. Rafy gąbkowo-mikrobialne cechowała niska bioróżnorodność, jednak sporadycznie spotykane są w nich skamieniałości organizmów takich jak: ramienionogi, szkarłupnie, małże, serpule, mszywioły, ślimaki i otwornice oraz podrzędnie organizmy nektoniczne, takie jak amonity, łodziki i belemnity. Z innych składników ziarnistych należy wymienić peloidy, ooidy i onkoidy (Gradziński et al. 2008). Resztę materiału stanowi zlityfikowany muł węglanowy. Budowlom biohermalnym towarzyszyły także spływy grawitacyjne redeponujące muł węglanowy w postaci turbidytów, debrytów i osuwisk podmorskich (Krajewski 2000; Matyszkiewicz, Krajewski 2007).
Wapienie uławicone z krzemieniami są drugą facją występującą obocznie z wapieniami skalistymi. Cechują się one mniejszą odpornością na wietrzenie i erozję, stąd na ogół nie tworzą naturalnych odsłonięć (Gradziński et al. 2008). Materiał, z którego są zbudowane jest taki sam, jak materiał tworzący wapienie skaliste, jednak inne są proporcje pomiędzy składnikami. Jest w nich mniej mikrobialitów, a więcej zlityfikowanego mułu węglanowego (Matyszkiewicz 1989), przez co nie tworzą tak twardych i zwartych ciał skalnych jak wapienie skaliste. Krzemienie występujące w facji wapieni uławiconych powstały wskutek z rozpuszczania spikul, czyli igieł tworzących szkielet gąbek krzemionkowych, migracji krzemionki w osadach wraz z roztworami oraz jej wytrącania się, zazwyczaj na granicy warstw w fugach międzyławicowych. Krzemienie przybierają zazwyczaj szarą, czekoladową lub ciemnobrązową barwę. Wapienie uławicone z krzemieniami powstawały jako biostromy (czyli budowle o niewielkim reliefie, ale dużej rozciągłości lateralnej) istniejące pomiędzy gąbkowo-mikrobialnymi budowlami biohermalnymi stanowiącymi fację wapienie skalistych (Gradziński et al. 2008). To właśnie dlatego, że wapienie uławicone przechodzą obocznie w wapienie skaliste możliwa jest obserwacja stref kontaktu między obiema facjami.
Trzecią główną odmianą facjalną są wapienie płytowe, charakteryzujące się cienkim uławiceniem o miąższości ławic rzędu kilku do kilkunastu centymetrów. Głównym składnikiem wapieni płytowych jest muł węglanowy, a niekiedy są one nieco margliste. Odmienny jest w nich zespół fauny w porównaniu do innych facji, ponieważ dominują w nich amonity i belemnity, a więc organizmy nektoniczne, natomiast organizmy bentoniczne występują znacznie rzadziej (Gradziński et al. 2008). W wapieniach pływowych występują także ślady bioturbacji, będące efektem aktywności życiowej infauny w osadzie (Hoffmann, Uchman, 1992). Na badanym obszarze wapienie płytowe nie odsłaniają się. Zalegają one poniżej odsłaniających się w rejonie Krakowa wapieni skalistych i uławiconych, więc w związku z nachyleniem Monokliny Śląsko-Krakowskiej ku NE, ich wychodnie pojawiają się na dopiero na zachód od Krakowa.
Obecnie oraz w nieodległej przeszłości geologicznej eksponowane wychodnie poddawane są ciągłym procesom wietrzenia, erozji, transportu zwietrzeliny, a w przypadku utworów węglanowych również krasowieniu. To właśnie procesy krasowe doprowadziły do powstania form krasowych, obserwowanych tak licznie w odsłonięciach skał w inwentaryzowanych kamieniołomach.
Poniżej wybrano najciekawsze miejsca warte odwiedzenia ze względu na ich historię oraz geologię. Podzielono je na dwa obszary: Podgórze i Tyniec.
PODGÓRZE
Podgórze to dzielnica Krakowa, w której znajdują się Krzemionki Podgórskie, będące wzgórzami zrębowymi zbudowanymi z wapieni jurajskich. Położone są tu następujące kamieniołomy: Libana, Bonarka, Płaszów, Pod Benedyktem, Łom Redemptorystów oraz Kamieniołom w Parku Bednarskiego.
Kamieniołom Libana
Kamieniołom Libana, zwany również Łomem Libana lub Kamieniołomem za Torem znajduje się w środkowej części Krzemionek Podgórskich, w pobliżu Kopca Kraka. Został ustanowiony użytkiem ekologicznym w 2022 roku. Ma powierzchnię 18 ha i jest największym kamieniołomem na tym terenie. Starsza część wyrobiska jest położona na wysokości około 223 m n.p.m., a nowsza około 10 m niżej. Ściany kamieniołomu mają wysokość 16–18 m w rejonie zwałowisk, 30–38 m w pozostałej części.
Kamieniołom został założony przez Bernarda Libana w 1873 roku. W latach 1942-1944 pracowali tu więźniowe obozu ,,Płaszów”. Końcem XX w na terenie kamieniołomu została stworzona sceneria do filmu Lista Schindlera. Kamieniołom został zamknięty w 1986 roku.
Odsłaniają się tutaj jurajskie wapienie uławicone i wapienie skaliste, które były wykorzystywane do celów budowlanych. Nadkład stanowią tu iły mioceńskie, czwartorzędowe piaski dyluwialne i zwietrzelina wapieni. W południowo-wschodniej części kamieniołomu widzimy ławice miąższości od kilkudziesięciu centymetrów do kilku metrów. Występują w nich konkrecje krzemionkowe. Widzimy tu również ślady brekcji oraz występujące na niektórych powierzchniach granic strefy, gdzie wapień ma gruzłowatą strukturę i zawiera dużą ilość fauny. Możemy również dostrzec ślady wierceń eksploatacyjnych. Od północnego wschodu i północnego zachodu ściany kamieniołomu podzielone są półkami eksploatacyjnymi. Wydobycie w obrębie ściany zachodniej odsłoniło studnie krasowe o wygładzonych ścianach, wypełnione osadami ilastymi i blokami wapiennymi. W kamieniołomie widoczne są również systemy ciosu, widoczne w formie szczelin w wapieniach.
Południowe ściany są najwyższe (do 36 m), z bardzo dobrze widocznymi poziomami konkrecji krzemionkowych. W środkowej części na samej górze ściany możemy dostrzec warstwy miąższości około 2 m o odmiennym, szaro-zielonkawym kolorze. Są to młodsze skały margliste, wieku późnokredowego. Wypełniają one bardzo wyraźnie widoczny kanał erozyjny, kształtem przypominający koryto rzeczne. Pod ścianą utworzyło się osypisko o wysokości do 15 m. Znajdują się w nim okruchy wapieni i konkrecje krzemionkowe, a także bloki szarozielonych margli glaukonitowych zawierających faunę (fragmenty małży i jeżowców), wapieni zlepieńcowatych i białych margli z czertami.
Na obszarze kamieniołomu znajduje się infrastruktura powojenna: stalowe młyny wapienne i piece do wypalania wapna, aktualnie ulegające szybkiemu niszczeniu, a także puste budynki. Znajdująca się tam ścieżka z kopii tzw. macew (żydowskich płyt nagrobnych) i drut kolczasty to pozostałości po planie filmowym Listy Schindlera. Przy wejściu do kamieniołomu jedna ze ścian („El Commendante”) udostępniona jest do wspinaczki. Miejscami zostały postawione słupy z plakatami, dostarczającymi informacji o przemysłowym, przyrodniczym oraz historycznym dziedzictwie kamieniołomu Liban, jednakże niektóre z nich są zniszczone, co utrudnia odczyt informacji. Wielu miejsc nie jesteśmy w stanie zobaczyć, czy do nich dotrzeć w wyniku zarastania przez drzewa i krzewy, a ścieżki są tu głównie wydeptane przez odwiedzających. Ściany skalne nie są zabezpieczone oprócz jednej udostępnionej do wspinaczki.
Potencjał geoturystyczny nie został wykorzystany, nie dowiemy się tu za wiele o geologii. Przy wejściu na teren kamieniołomu znajduje się tablica informująca, że jest to użytek ekologiczny i jedynie tam możemy dowiedzieć się o występujących tu wapieniach. Znajdują się tu dwie klasyczne skrytki geocachingowe, zawierające opis kamieniołomu zarówno w języku polskim jak i angielskim.
Bonarka
Bonarka to rezerwat przyrody nieożywionej, który został utworzony w 1961 roku w części nieczynnego kamieniołomu. Jego powierzchnia wynosi 2,29 ha. Rezerwat utworzono, aby zachować struktury i utwory geologiczne odsłonięte podczas eksploatacji margli kredowych, które w latach 1885–1929 pozyskiwano na potrzeby wyrobu cementu.
Wzgórze reprezentuje charakterystyczny zrąb tektoniczny zbudowany z górnojurajskich wapieni, przykrytych marglami górnokredowymi. Odsłonięte są tu utwory wieku jurajskiego, kredowego i mioceńskiego, charakterystyczne dla budowy geologicznej okolic Krakowa. Najstarsze skały można zaobserwować w dnie kamieniołomu, które znajduje się na wysokości 229-230 m n.p.m. Są to grubo uławicone białe i kremowe wapienie jurajskie z ciemnymi krzemieniami w formie buł. Stwierdzono w nich skamieniałe szczątki takich organizmów, jak amonity, gąbki i ramienionogi. Strop wapieni ścięty jest powierzchnią abrazyjną, która odsłania się na dużej części dna kamieniołomu, sprawiając, że odwiedzający kroczą po erozyjnym dnie dawnego morza. Powierzchnia ta powstała, gdy w kredzie morze wkraczało na obszar zbudowany z wapieni jurajskich i ulegały one niszczeniu przez falowanie. Powierzchnia ta poprzecinana jest młodszymi uskokami. W północno-wschodniej części kamieniołomu w ścianie o wysokości 6–12 m odsłaniają się margle kredowe (piętro santon), z licznymi skamieniałościami (gąbki, małże, belemnity, otwornice). To właśnie margle były tutaj dawniej eksploatowane.
Przy kamieniołomie znajdują się dwie tablice geoturystyczne, prezentujące informacje o występujących tu formach geologicznych, ich wieku i skamieniałościach. Są one niestety zdewastowane, pomazane, przez co nieczytelne. Wyglądają także na bardzo stare, ponieważ wyblakły. Istnieje także tabliczka informująca, że niegdyś znajdował się tu obóz koncentracyjny. Dookoła kamieniołomu można spacerować ścieżkami, jest też dużo ławek, ale przy nich znajdują się informacje o pobliskim kamieniołomie Płaszów, a nie o Bonarce. Jeżeli chodzi o zejście do kamieniołomu, to takowe nie istnieje, istnieje możliwość zejścia wydeptanymi przez ludzi stromymi ścieżkami. Cały obszar niestety jest porośnięty wysokimi trawami, krzewami i inną roślinnością, co utrudnia obserwacje. Na terenie opisywanego obszaru znajdują się 2 aktywne skrytki geocachingowe, jedna zwykła a jedna Earthcache. Rezerwat Bonarka posiada wiele opracowań i map oraz planów zagospodarowania, jednak sięgają one lat 60-tych.
Płaszów
Między rezerwatem Bonarka a ulicą Wielicką rozciąga się teren dawnego hitlerowskiego obozu koncentracyjnego „Płaszów”. Obóz ten został utworzony w październiku 1942 roku jako obóz pracy, przeznaczony dla kilku tysięcy więźniów żydowskich ze zlikwidowanego krakowskiego getta. W lipcu 1943 roku na jego terenie utworzono również obóz pracy wychowawczej dla Polaków, który w styczniu 1944 roku przekształcono w obóz koncentracyjny. Do stycznia 1945 roku więźniowie byli zmuszani do pracy w dwóch małych kamieniołomach, zlokalizowanych na terenie obozu. Jeden z nich znajdował się obok Szarego Domu, a drugi powyżej starego cmentarza. Kamieniołomy te służyły wyłącznie potrzebom obozu, a wydobywany w nich wapień był wykorzystywany do budowy infrastruktury obozowej. Surowiec transportowano za pomocą kolejki wąskotorowej.
Obóz zlokalizowany był w obrębie Krzemionek Podgórskich. W jego obrębie zlokalizowano dwa niewielkie kamieniołomy w północnych stokach wzgórza Baranówka. Zajmują obszar o powierzchni około 0,18 ha, a ich ściany osiągają wysokość do 10 m. Dno kamieniołomów znajduje się na wysokości około 214 m n.p.m. W zachodniej części odsłonięta jest równa pionowa ściana, która powstała w wyniku wybrania materiału. We wschodniej części można zaobserwować brekcję tektoniczną, która związana jest z przebiegającym przez kamieniołom uskokiem, który ogranicza zrąb Krzemionek od północnego wschodu.
Cały teren dawnego obozu koncentracyjnego traktuje się jako cmentarz, ponieważ zginęło tam około 8–10 tysięcy osób. Na jego obszarze znajduje się plenerowa wystawa w ramach projektu „Opracowanie studium dot. opieki nad krakowskimi miejscami pamięci z KL Płaszów jako częścią Trasy Pamięci MHK”. Wystawa składa się z 19 tablic, z których jedna informuje o istnieniu dwóch kamieniołomów. Mimo tego pozostałości kamieniołomów są niemal niewidoczne i nie są w żaden sposób oznaczone. Idąc zarośniętą ścieżką w pobliżu tej tablicy, można dojść do sztolni wykutych przez więźniów KL Płaszów. Sztolnie te były kiedyś otwarte dla zwiedzających, ale obecnie ich wejścia są zakratowane, a wnętrza zaśmiecone. W okolicy kamieniołomu, przy Szarym Domu, założono skrytkę geocachingową.
Kamieniołom pod św. Benedyktem
Kamieniołom pod św. Benedyktem był ważnym elementem gospodarczym i krajobrazowym rejonu Krakowa. Znajduje się on w pobliżu wzgórza Lesoty i kościoła św. Benedykta. Jest to kamieniołom stokowy, a jego pionowe ściany ciągną się na długości ponad 150 metrów. Rozpoczęcie eksploatacji nastąpiło już w średniowieczu, co było uwarunkowane położeniem przy szlaku handlowym i możliwościami transportu, jakie wynikały z dogodnego usytuowania kamieniołomu. Eksploatowany tu wapień jurajski był przeznaczany na potrzeby budowlane, m.in. do wznoszenia murów obronnych i budowli gotyckich Krakowa.
Główna ściana eksploatacyjna kamieniołomu, o ekspozycji wschodniej, ma wysokość ok. 20 m. Wkomponowana jest ona w elementy architektoniczne i stanowi przedłużenie muru, w dużej części został zachowanego do dziś, który podczas II Wojny Światowej, od 1941 r. do 1942 r., był częścią żydowskiego getta, mieszczącego się w okolicach kamieniołomu.
Odsłaniają się tutaj wapienie uławicone, których warstwy mają miąższość ok. 2 m. Wyraźnie widoczne są w nich równolegle rozmieszczone ciemne krzemienie, koncentrujące się w fugach międzyławicowych. W tym atrakcyjnie geologicznym obiekcie można zobaczyć formy krasowe oraz brekcje wapienne znajdujące się w szczelinach pochodzenia tektonicznego. Na ścianie widoczny jest system ciosowy, czyli zbiór seryjnych spękań uporządkowanych według określonego wzoru. Powierzchnię głównej ściany stanowi powierzchnia ciosu pionowego, na której widoczne są ciemne, wtórne naloty żelaza i manganu. Górna część ściany dotknięta jest procesami krasowymi związanymi ze strefą wietrzenia i przepływu wód. W północnej części głównej ściany, przy murze, można zaobserwować dajkę klastyczną, która wypełniona jest materiałem okruchowym.
Kamieniołom jest zagospodarowany pod kątem turystycznym. Stanowi on najchętniej odwiedzaną ściankę wspinaczkową w Krakowie. Na ścianie zlokalizowanych jest ok. 40 dróg wspinaczkowych. Wyrobisko jest zagospodarowane jako plac zabaw z huśtawkami, zjeżdżalniami, stołami do ping-ponga i ławeczkami. W Kamieniołomie zlokalizowana jest aktywna skrytka geocachingowa typu Earthcache.
Łom Redemptorystów
Łom Redemptorystów nazywany jest również kamieniołomem Pod Wieżą TV z powodu wieży telewizyjnej TVP Kraków widniejącej w tle. Umiejscowiony jest przy ulicy Redemptorystów niedaleko kościoła pw. Matki Bożej Nieustającej Pomocy. Budowla znajduje się około 4 m poniżej obecnego poziomu dna łomu.
Kamieniołom był już eksploatowany prawdopodobnie od czasów średniowiecza. Niewiele wiadomo o jego historii, ale istnieją przesłanki, że funkcjonował jeszcze przed II wojną światową.
W łomie widoczna jest długa ściana skalna o ekspozycji od południowej przez zachodnią do północnej. Ma wysokość do około 12 m i jest nierówna, popękana oraz miejscami mocno zarośnięta. Odsłonięte skały to jurajskie wapienie facji uławiconej, z licznymi konkrecjami krzemionkowymi barwy brązowo-szarej, które wyraźnie odcinają się na tle białych wapieni. Ławice są grube, osiągają miąższość do 1 m. W obrębie ściany zachodzą procesy krasowe i można zauważyć jamki krasowe, jak również rozwijające się polewy manganowo-żelaziste (barwa czarna: manganowe, brunatna: żelaziste). Odsłonięcie jest zapełznięte, co może utrudniać obserwacje.
W południowej ścianie w niszę wbudowano kamienną figurę Matki Bożej Różańcowej wznoszącą się około 4 m ponad dno wyższej część łomu. Poniżej figury znajduje się tablica z połowy XX wieku, upamiętniająca śluby jasnogórskie.
Mimo że kamieniołom jest trochę zaniedbany, mieszkańcy korzystają z niego w celach rekreacyjnych. Miejsce zostało zagospodarowane przez Zarząd Zieleni miejskiej w Krakowie i nazwane Leśnym Laboratorium Zabaw. Niższą część zajmuje asfaltowy plac, jednak jest on zagrodzony, co uniemożliwia wejście. Natomiast wyższy fragment kamieniołomu stanowi łąka położona 4-5 metrów powyżej. Przez kamieniołom prowadzą ścieżki, a na łące znajdują się stoły i ławki, kilka miejsc na ognisko oraz szałas. Eksplorując polanę napotkać można także „kuchnię błotną” oraz mały drewniany pociąg.
Park Bednarskiego (kamieniołom Szkoła Twardowskiego)
Kamieniołom w Parku Bednarskiego, położony w krakowskiej dzielnicy Podgórze, ma długą i bogatą historię sięgającą czasów średniowiecza. Nosił on nazwę „Szkoła Twardowskiego”, gdyż legenda głosi, że właśnie tutaj swoją pracownię miał Mistrz Twardowski. Wydobycie wapienia w tym miejscu rozpoczęło się już w XIV wieku. Kamień był wykorzystywany do budowy wielu ważnych budowli w Krakowie, w tym murów miejskich oraz licznych kościołów i kamienic. Wydobycie trwało przez kilka stuleci, a kamieniołom funkcjonował jako jedno z głównych źródeł surowca budowlanego dla miasta. Pod koniec XIX wieku kamieniołom zaczął tracić na znaczeniu ze względu na wyczerpywanie się zasobów oraz rozwój nowych technologii budowlanych. W 1896 roku Wojciech Bednarski, nauczyciel i działacz społeczny, podjął inicjatywę przekształcenia opuszczonego kamieniołomu w park miejski. Dzięki jego staraniom teren został uporządkowany i zrewitalizowany, a w 1896 roku otwarto Park Bednarskiego, który szybko stał się popularnym miejscem wypoczynku dla mieszkańców Krakowa.
W obrębie kamieniołomu funkcjonowało wyrobisko o powierzchni około 3,6 ha. Obecnie dno parku znajduje się na wysokości około 220 m n.p.m., ale dawniej dno kamieniołomu miało niższe umiejscowienie. Kamieniołom charakteryzuje się stromymi, niemal pionowymi ścianami (3-16 m wysokości) zbudowanymi z uławiconych i dość mocno zwietrzałych wapieni jurajskich, o miąższości warstw do kilkudziesięciu centymetrów. Skały te są beżowe lub kremowe na powierzchni świeżej, a na powierzchni zwietrzałej białe z ciemnymi nalotami. Zawierają ciemne krzemienie w formie buł i płaskur znajdujące się zarówno pomiędzy ławicami jak i w ich obrębie. W skale można znaleźć skamieniałości amonitów, belemnitów gąbek czy ramienionogów.
W ścianach kamieniołomu widoczne są liczne ślady dawnej eksploatacji. W skałach występują liczne okrągłe lub podłużne otwory – prawdopodobnie gniazda na kliny, które były potrzebne do odspajania bloków skalnych.
Kamieniołom w Parku Bednarskiego, ze względu na swoje unikalne walory geologiczne oraz historyczne, stanowi cenny element dziedzictwa naturalnego i kulturowego Krakowa. Dziś, choć już nieczynny, pełni funkcję rekreacyjną i edukacyjną, będąc świadectwem bogatej przeszłości tego regionu.
TYNIEC
Wzgórza tynieckie to wzgórza zrębowe znajdujące się w zachodniej części Krakowa. W wielu miejscach odsłaniają się tam skałki jurajskie. Spośród licznych tamtejszych kamieniołomów wybrano dwa najciekawsze: Boguciankę i Wielkanoc.
Bogucianka
Bogucianka to nieczynny kamieniołom wapieni jurajskich, znajdujący się w Tyńcu na jednym ze zrębów tektonicznych. Eksploatację prowadzono tu już w średniowieczu, z racji bliskiego i dogodnego położenia względem centrum Krakowa. Transport odbywał się Wisłą. Wapień używano do budowy także w samym Tyńcu. Obecnie wyrobisko jest nieczynne, ale po dawnym wydobyciu pozostały liczne mniejsze łomy składające się na cały dość duży kamieniołom.
Od razu przy wejściu do kamieniołomu (jego południowej i największej części) przed odwiedzającymi rozpościera się długa ściana skalna o wysokości około 10 m. W jej obrębie występują dwie facje wapieni: uławicone (dolna część) oraz skaliste (górna część). Część uławicona zbudowana jest z wapieni z bardzo licznymi konkrecjami krzemionkowymi o barwie brązowo-szarej. Nad nią występuje wapień skalisty (nieuławicony) bez krzemieni, za to zawierający skamieniałości. Strop wapieni jurajskich stanowi powierzchnia abrazyjna, na której zalegają rozsypliwe kredowe (turońskie) wapienie, barwy żółtej. One także zawierają skamieniałości (małże i serpule) oraz klastyczny materiał terygeniczny (ziarna kwarcu).
Kamieniołom jest przystosowany dla odwiedzających. Poprzecinany jest licznymi ścieżkami, a przy wejściu czeka mała drewniana altanka z tablicą o rosnącej tutaj florze. Kolejna tablica informacyjna znajduje się nad opisywaną wyżej ścianą skalną, do której można dojść ścieżką obok ściany. Znad tablicy rozpościera się widok na pasma Beskidów: Żywieckiego, Makowskiego, Małego i Śląskiego. Atrakcją jest także znajdujący się nieopodal wapiennik, czyli piec wapienny nazywany też “Rakietą Sołtysa”. Służył do wypalania skał wapiennych pochodzących z kamieniołomu, a produktem było wapno. Porośnięte brzozami hałdy nadal zalegają wokół tej konstrukcji. W obrębie kamieniołomu można znaleźć klasyczną skrytkę geocachingową.
Łom na Wielkanocy
Ten stary łom znajduje się na wzgórzu Wielkanoc (260 m n.p.m.) w Tyńcu w Krakowie. Geograficznie należy ono do Wzgórz Tynieckich. Obszar włączony został do Bielańsko-Tynieckiego Parku Krajobrazowego. Na wzgórzu Wielkanoc utworzono użytek ekologiczny o nazwie Uroczysko Wielkanoc, obejmujący obszar o powierzchni 7 ha. Nazwa wzgórza pochodzi od faktu świtania nad nim w okresie Świąt Wielkanocnych.
Wzgórze zbudowane jest z wapieni jurajskich. W północnej części kamieniołomu występują wapienie uławicone, z warstwami o miąższości 80–120 cm. W fugach międzyławicowych obecne są krzemienie, natomiast w obrębie ławic można znaleźć skamieniałe małże i serpule. W części wschodniej odsłaniają się wapienie skaliste, w których brak jest warstwowania i krzemieni, natomiast występują szczątki gąbek. Pomiędzy wapieniami uławiconymi a wapieniami skalistymi występuje słabo widoczne wcięcie wypełnione gliną, piaskiem i żwirem. Jest to lej krasowy, który pierwotnie miał średnicę 6 m i głębokość 5 m, ale podczas eksploatacji wapieni uległ zniszczeniu i zasypaniu, a jego średnica i głębokość zmniejszeniu. Do powstania leja krasowego doprowadziły zachodzące w utworach węglanowych procesy krasowe.
Użytek posiada zagospodarowanie w postaci ścieżek, ławeczek i koszy na śmieci. Na wzgórzu ukryto jedną ze skrytek geocachingowych.
Autorzy: Marta Esmund, Zbigniew Ziarek, Agnieszka Stachura, Alicja Stępień, Bartłomiej Polakowski, Hanna Karp, Kacper Szczepanik, Maria Kuczwara, Wiktoria Pasula, Wiktor Salwa
Konsultacja merytoryczna: dr Justyna Kowal-Kasprzyk, dr Piotr Olejniczak
Źródła:
Buła, Z. 2000. Dolny paleozoik Górnego Śląska i zachodniej Małopolski. Prace Państwowego Instytutu Geologicznego, t. 171
Doległo, M. 2011. Przyrodnicze i historyczne uwarunkowania rozwoju krakowskiego Podgórza jako czynniki rewitalizacji. Wydawn. Uczelniane Zachodniopomorskiego Uniwersytetu Technologicznego w Szczecinie, t. 15
Dżułyński, S. 1952. Powstanie wapieni skalistych jury krakowskiej. Rocznik Polskiego Towarzystwa Geologicznego, t. 21
Giżejewska, M., Wieczorek J. 1977. Remarks on the Callovian and Lower Oxfordian of the Zalas area (Cracow Upland, Southern Poland). Bulletin de l`Académie Polonaise des Sciences, Série des Sciences Géologiques et Géographiques, t. 24
Górecki, J., Sermet, E. 2010. Kamieniołomy Krakowa – dziedzictwo niedocenione. Dzieje górnictwa – element europejskiego dziedzictwa kultury. T. 3
Gradziński, R. 1972. Przewodnik geologiczny po okolicach Krakowa. Wydaw. Geologiczne
Hoffmann, M., Uchman, A. 1992. Skamieniałości śladowe w oksfordzkich wapieniach płytowych okolic Krakowa. Przegląd Geologiczny, t. 40
Krajewski, M. 2000. Lithology and morphology of Upper Jurassic carbonate buildups in the Będkowska Valley, Kraków region, Southern Poland. Annales Societatis Geologorum Poloniae, t. 70
Matyszkiewicz, J. 1986. Epigenetyczna sylifikacja wapieni Górnego oksfordu okolic Krakowa. Annales Societatis Geologorum Poloniae, vol. 57
Matyszkiewicz, J. 1989. Sedimentation and diagenesis of the Upper Oxfordian cyanobacterial-sponge limestones in Piekary near Kraków. Annales Societatis Geologorum Poloniae, t. 59
Matyszkiewicz, J. 1997. Microfacies, sedimentation and some aspects of diagenesis of Upper Jurassic sediments from the elevated part of the Northern peri-Tethyan Shelf: a comparative study on the Lochen area (Schwabische Alb) and the Cracow area (Cracow-Wielun Upland, Polen). Berliner Geowissenschaftliche Abhandlungen, Reihe E, t. 21
Matyszkiewicz, J., Krajewski, M. 2007. Litologia i zróżnicowanie facjalne wapieni górnojurajskich okolic dolin Szklarki i Będkowskiej. Tomy Jurajskie, t. 4
Pietrzyk-Sokulska, E., 2008. Tereny pogórnicze szansą rozwoju obszarów ich występowania. Studium na przykładzie Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej. Wydaw. Instytutu GSMiE PAN
Rajchel, J. 2004. Kamienny Kraków. Wydaw. AGH
Szczepańska, M. 2006. Geologia i Górnictwo surowców skalnych na terenie Krzemionek Podgórskich. Wydaw. Instytutu GSMiE PAN, Górnictwo w Małopolsce: konferencja naukowa, Kraków, 28 września 2006
Szczepańska, M. Pilecka, E. 2005. Geologiczno-przyrodnicze rozpoznanie terenów pogórniczych Krzemionek Podgórskich dla potrzeb ochrony ich wartości naukowo-dydaktycznych i ekologicznych: praca zbiorowa. Wydaw. Instytutu GSMiE PAN
Zarychta, R., 2019. Krajobraz poeksploatacyjny kamieniołomu Liban w Krakowie. Przegląd Geologiczny, vol. 67
Żaba, J. 1999. Ewolucja strukturalna utworów dolnopaleozoicznych w strefie granicznej bloków górnośląskiego i małopolskiego. Prace Państwowego Instytutu Geologicznego, t. 156