Geopark krajowy – Góra św. Anny

  30-01-2018
      Brak komentarzy

Położony w województwie opolskim, geopark Góra św. Anny, jest jednym z trzech istniejących na terenie Polski geoparków krajowych. Został utworzony 1 czerwca 2010 roku w trakcie plenerowej imprezy „Spotkanie na wulkanie” zorganizowanej przez Stowarzyszenie Kraina św. Anny oraz Zespół Opolskich Parków Krajobrazowych.

Obszar geoparku zawiera się w Parku Krajobrazowym Góra św. Anny (5 ha) i zajmuje ponad połowę jego powierzchni. Na tym stosunkowo niewielkim terenie występuje duża georóżnorodność, która przyczyniła się do podjęcia decyzji o ustanowieniu geoparku na obszarze Góry św. Anny (400 m n.p.m.). Można w nim obserwować zarówno skały osadowe w postaci wapieni i margli z licznymi skamieniałościami, jak i skały wulkaniczne oraz zjawiska krasowe. Przez geopark została poprowadzona ścieżka geologiczna o długości 10 km. W jej skład wschodzi 11 geostanowisk opatrzonych tablicami informacyjnymi. Trasa została wyznaczona po istniejących już szlakach turystycznych, dlatego możliwe jest zwiedzanie punktów w dowolnej kolejności. Na ścieżce można obserwować dwie największe atrakcje geoturystyczne geoparku Góra św. Anny, czyli rezerwat geologiczny – geostanowisko nefelinitów oraz amfiteatr w dawnym kamieniołomie wapienia.

Mapa geoparku Góra św. Anny. Geostanowiska na ścieżce geologicznej zaznaczono liczbami od 1 do 11.
źródło: http://geopark-goraswanny.pl/download/attachment/230/ulotka-druga-strona.jpeg

Centralnym punktem na mapie geoparku jest geostanowisko Kamieniołom Nefelinitu (nr 1). Wyróżnia się tutaj pięć odmian litologicznych, do których zaliczyć można nefelinit, brekcję tufowo-lawową, wapienie, margle oraz piaskowce. Są więc tutaj zarówno skały wulkaniczne jak i osadowe. Litologia tego miejsca związana jest z istnieniem Annogórskiego wulkanu, który powstał 27 mln lat temu (Oligocen) oraz osadów kredowych (margle i piaskowce), które ówcześnie przykrywały skały triasowe. Wulkan tworząc się na powierzchni z wypływającej lawy, wyrzucał popioły (tufy), a także lapille i bomby wulkaniczne (zastygłe w locie fragmenty lawy). Materiał po opadnięciu tworzył brekcję tufowo-lawową, więc stożek wulkanu tworzyły naprzemianległe warstwy zastygniętej lawy oraz brekcji. Po tysiącach lat aktywności nastąpił gwałtowny wyrzut lawy z komory magmowej, która pod ciśnieniem skał otaczających ją zawaliła się, tworząc kalderę wulkaniczną. Zapadnięcie się środowej części stożka wraz ze skałami niżej leżącymi umożliwiło odsłonięcie piaskowców i margli, które utworzyły się z osadów dawnego morza w kredzie.

Geopark Góra św. Anny – widok na kamieniołom Nefelinitu

Nefelinit jest skałą wulkaniczną, powstałą w Oligocenie ze szybko zastygającej magmy, charakteryzuje go masywna tekstura i porfirowa struktura. W obrazie mikroskopowym widoczne są pirokseny, które stanowią najliczniejszy minerał budujący tą skałę (58%). W składzie mineralnym występują jeszcze: 14% nefelinu, 12% oliwinu, 10% magnetytu oraz po 2% kalcytu, apatytu i zeolitów. Skałę zakwalifikowano jako nefelinit z uwagi na wysoką zawartość skaleniowców.

Odsłonięcie nefelinitu z widocznym ciosem słupowym w dawnym kamieniołomie na Górze św. Anny
Amfiteatr skalny w dawnym kamieniołomie wapieni na Górze św. Anny

Przed II wojną światową, gdy Góra św. Anny należała do III Rzeszy, hitlerowcy postanowili stworzyć ogromny amfiteatr, który służyłby organizacji wieców politycznych. W tym celu przebudowano kamieniołom wapienia po zachodniej stronie Góry św. Anny. Budowę ukończono w 1938 roku. Oddany do użytku amfiteatr mógł pomieścić 7 tysięcy osób na miejscach siedzących, do nawet 23 tysięcy osób na miejscach stojących (różne źródła podają inne wartości: od 30 tysięcy do nawet 100 tysięcy). Czyni go to jednym z największych amfiteatrów na świecie, który dodatkowo wyróżniał się świetną akustyką. Obecnie stanowi wyjątkową atrakcję tego miejsca. Wraz z monumentalną konstrukcją wzniesiono górujące nad kamieniołomem cylindryczne mauzoleum, jako upamiętnienie krwawych walk Niemców ze Ślązakami, którzy to przegrali z hitlerowcami III Powstanie Śląskie, schroniska młodzieżowe oraz park z licznymi ścieżkami spacerowymi.

geopark-sw-anna-6
Ściana główna kamieniołomu „Amfiteatr” (fot. R. Sikora)
(G) Formacja górażdżańska (warstwy górażdżańskie)
(T) Formacja dziewkowicka (warstwy terebratulowe)
(a) ogniwo margli z Kamionka
(b) ogniwo enkrynitu
(c) ogniwo muszlowców z Chełma
(K) Formacja karchowicka (warstwy karchowickie)
[źródło: Woźniak Paweł, red., Geopark Góra Św. Anny – udokumentowanie i propozycja jego ochrony]

Geologia kamieniołomu wapienia środkowotriasowego, gdzie obecnie mieści się Amfiteatr, skupia się wokół skał powstałych około 240 mln lat temu w płytkim morzu. Około 27 metrowe odsłonięcie budowane jest ze skał powstałych w ciągu 1,5 mln lat. Występują tutaj trzy kompleksy litologiczne: warstwy górażdżańskie, warstwy terebratulowe i warstwy karchowickie.

(G) Warstwy Górażdżańskie (spąg profilu) – masywne, średnio i gruboławicowe wapienie. Tworzą jednolitą ścianę, bez dużych szczelin i zagłębień. Są odporne na wietrzenie. Zawierających rzadką, dobrze zachowaną faunę małżową, ramienionogową i krynoidową, a w niektórych ławicach częste są zespoły ślimaków. Miąższość warstwy to 12 metrów.

(T) Warstwy terebratulowe – cienkoławicowe, zbudowane z mniej odpornego na wietrzenie wapienia oraz margla. Masowo występują w tych warstwach terebratule, morskie organizmy z typu ramienionogów. W dolnej części widać 1,5 metrową ławicę zbudowaną z drobnych (1-5 mm) fragmentów szkieletów liliowców. Od łacińskiej nazwy liliowców (Crinoidea) nosi ona nazwę ławicy krynoidowej. Miąższość warstwy to 13 metrów.

Wapień terebratulowy
Muszlowiec terebratulowy – fragment płyty skalnej, widoczne muszle gatunków Coenothyris vulgaris oraz Umbrostrea crista-difformis.

(K) Warstwy karchowickie (strop profilu) – skrasowiałe, masywne, grubouławicone wapienie. Stanowią najwyższą część odsłonięcia w kamieniołomie, pod cokołem pomnika Czynu Powstańczego. Silnie porośnięta roślinnością warstwa, cofnięta względem warstw poniższych. Podstawę warstwy tworzy dwumetrowy zestaw horyzontów spoistych i twardych den, znaczących przerwy w sedymentacji.

Bezpośrednio poniżej pomnika Czynu Powstańczego, w połowie długości ściany kamieniołomu, znajduje się uskok o zrzuconym skrzydle północnym (1,7 m). W obrębie ławicy krynoidowej w warstwie karchowickiej widać, że południowa (prawa) ściana ławicy przebiega wyżej niż północna (lewa). Ściana wokół powierzchni uskoku została obmurowana blokami wapienia w celu zabezpieczenia przed spadającymi fragmentami skał.

cof
Pomnik Czynu Powstańczego

Górujący nad Amfiteatrem Pomnik Czynu Powstańczego został wybudowany według projektu Xawerego Dunikowskiego na miejscu hitlerowskiego mauzoleum i uroczyście odsłonięty 19 czerwca 1955 roku. Upamiętnia polskich powstańców poległych w tym miejscu podczas III Powstania Śląskiego w 1921 roku.

Tekst i zdjęcia: Szymon Bolek

Źródła: